Crkva Svetog Prokopija jedna od najstarijih pravoslavnih hramova na Balkanu sazidanom krajem devetog veka, jedna je od retkih u kojoj se nalaze i čuvaju mošti dva sveca, Svetog Prokopija i Svetog Georgija.
Hram Svetog Prokopija, od 14. veka čuva mošti svetitelja po kome je i dobio naziv. Mošti Svetog Prokopija, prenete su 1386. godine iz Niša u Prokuplje, uoči bitke na Pločniku, a godina 1395. kada je poveljom kneginje Milice nazvan gradom Svetog Prokopija i danas se nalazi na grbu grada Prokuplja.
Sveti velikomučenik Prokopije je hrišćanski svetitelj iz 4. veka. Rođen je u Jerusalimu. Ime po rođenju bilo mu je Neanije. Bio je vojvoda u službi cara Dioklecijana.
Pravoslavna crkva slavi Svetog Prokopija Jerusalimskog 8. jula, po julijanskom, odnosno 21. jula po gregorijanskom kalendaru. Ovaj svetitelj spada u red “ognjenih svetaca” u koje se ubrajaju još i Sveti Ilija i Ognjena Marija.
Prokupačka crkva, osim Prokopija, u svojim prostorijama čuva i mošti Svetog Georgija, koji je rođen u 3. veku u gradu Lid, u Izraelu. Tu je sagrađen grčki pravoslavni hram koji se nalazi u južnom delu stare Jafe u ovoj zemlji i nosi ime Svetog Georgija.
On je jedan od najpoštovanijih svetitelja hrišćana i muslimana. Arapi ovaj hram kao i sve ostale koji nose ime Svetog Georgija nazivaju El-Кhader što je skraćeno ime Svetog Georgija ili Elijah za Jevreje.
Tokom 4. veka, kult Svetog Đorđa se iz Palestine proširio na celo Istočno rimsko, a u 5. veku i na Zapadno rimsko carstvo. Godine 494, Georgije je proglašen za sveca, od strane Pape Gelasijusa Prvog (492–496).
Posle krstaških ratova u 12. veku, kult Svetog Georgija je prenet u Englesku. Za vreme kralja Edvarda III od Engleske, koji je 1348. osnovao viteški red Gartera, Sveti Georgije je postao i zaštitnik engleske države, a takođe je i zaštitnik španske autonomne pokrajine Katalonije, dok se kod Srba smatra oslobodiocem iz ropstva i zaštitnikom od zla.
Naime, delovi moštiju Svetog Georgija, ratnog zaštitnika Nemanjića, koji je kao i Sveti Prokopije bio rimski vojnik pod carem Dioklecijanom, od 284. do 305. godine, dolazi nam iz Starog Rasa, odnosno Đurđevih Stupova, zadužbine Nemanjića. Manastir Đurđevi Stupovi je razoren od Turaka 1689. godine, a mošti su prenete u crkvu Svetog Georgija u selu Lopiže, kod Sjenice, koja je takođe srušena od strane Turaka, pa se verovalo sve do 1880. godine da su relikvije ovog sveca uništene.
Po kazivanju starešine hrama Svetog Prokopija, protojereja Nikole Ilića, kivot sa moštima Svetog Đorđa donela je u Toplicu porodica Pešić, kada se krajem 19. veka doseljavala iz sela Lopiže kod Sjenice. Kad su Turci spalili hram, Pešići su preuzeli relikviju na čuvanje.
U istoriji opstajanja Srba za vreme Turaka, nije bilo neobično da se tako čuvaju naše najveće svetinje. Na taj način je, sačuvana i ruka Svetog Save, koja je sada u manastiru Mileševa. Dakle, to je bilo opravdano u vreme turskog gonjenja, kada su hramovi bili rušeni, a onda kada je došlo do oslobođenja, pomor stoke i nevolje koje je počela da trpi kuća Pešića u Pretrešnji, bio je poziv da svetinju odnesu u prvu obližnju crkvu kako bi mošti bile dostupne svima na isceljenje i dobrobit sada kada je opasnost prošla. Shvatili su da je, možda, prvobitna briga o moštima prerasla u želju za ljubomornim posedovanjem svetinje, koja je kod Mila Pešića bila skoro pola veka. Iako im je bilo teško da se odvoje od nje, pomor stoke su povezali sa tim i tako su mošti doneli u prokupačku crkvu – ističe protojerej Ilić.
Od tada se mošti Svetog Đorđa čuvaju u Hramu, zajedno sa moštima Svetog Prokopija.
Autentičnost moštiju Svetog Đorđa
Autentičnost moštiju potvrdio je profesor Radoslav Grujić, akademik iz Skoplja na osnovu starog kovčežića, obloženog purpurnim brokatom, bogato izvezenim zlatnim koncem sa šakama Svetog Đorđa voštane boje i delom kože glave sa plavim uvojcima.
Stari kovčežić se čuva u prokupačkoj crkvenoj riznici i on ima pored duhovne i umetničku, numizmatičku vrednost, jer se na unutrašnjosti polukružnog poklopca nalazi grafički prikaz stradanja Svetog Velikomučenika Đorđa.
Za sada nema uslova da se taj kovčežić izlaže, jer je veoma vredan, ali se mošti Svetog Đorđa izlažu u replici kovčežića i on je dostupan vernicima i posetiocima hrama. U planu je da niška eparhija sa stručnim licima restaurira kivot i da se od njega napravi duhovni i kulturnoistorijski eksponat.
Ideja o izgradnji hrama Svetog Georgija nastala pre 86 godina
Kada se obeležavala hiljadugodišnjica postojanja crkve Svetog Prokopija koja je organizovana 1934. godine, u Prokuplje je došao i kralj Aleksandar u pratnji Vojvode Koste Milovanovića-Pećanca, da zajedno sa arhiepiskopom pećkim, mitropolitom beogradsko-karlovačkim i patrijarhom srpskim Varnavom oda počast i pokloni se stradalim Topličanima u ratovima od 1912-1918
Prema raznim spisima smatra se da je to bio jedan od najvećih događaja u ondašnjoj državi, kojem je prisustvovalo više od 40.000 ljudi.
Po nekim podacima, tada su Makedonci pokušali atentat na kralja Aleksandra koji je posle mesec dana i ubijen u Marseju.Te godine je napravljen fond pri Patrijaršijskom odboru za podizanje hrama Sv. Đorđa u Prokuplju da bi se u njemu čuvale mošti i napravljen je prvi projekat koji je uradio Aleksandar Deroko, čuveni arhitekta koji je između ostalog, bio i jedan od arhitekata u izgradnji hrama Sv. Save – kaže otac Nikola Ilić.
Dodaje da je kralj ubrzo ubijen, a rat nakon toga ubrzo počeo i sve se završilo na toj ideji.
Međutim, incijativa za izgradnju Hrama nikada nije bila zaboravljena i za vreme episkopa niškog, a sada patrijarha Irineja, blagoslovljeno je mesto kod prokupačkog Doma starih za izgradnju hrama, međutim, to je ostalo samo na rečima kao interni dogovor .
Nakon toga, 2013. godine crkvena opština Prokuplje, je sa staresinom hrama Nikolom Ilićem, ocem Slobodanom, arhijerejskim namesnikom i parohom sa mesta gradnje hrama, ponovo pokrenula ovu inicijativu.
Do realizacije gradnje je došlo, kako tvrdi otac Nikola, pravim čudom.
Tri godine nismo uspeli, čak nam je stiglo zvanično saopštenje državnih institucija da ne postoji pravna osnova da se zemljište dodeli crkvi, tako da ni Opština nije mogla da nam pomogne. Onda smo mi na jednoj liturgiji pozvali narod na post i svakodnevno čitali akatist Sv. Đorđu, otkrivajući njegove mošti. Trećeg dana, kako smo počeli da čitamo akatist, jedan tadašnji državni funkcioner iz Prokuplja došao je u hram da zakaže krštenje za svoje unuče i sam pitao šta je sa crkvom Svetog Đorđa. Mi smo rekli kakav problem imamo i već za dva, tri dana on nas je odveo u Beograd i mi smo dobili zemljište – priča otac Nikola.
Dodaje da sveštenstvo crkve veruje da je Sveti Đorđe odgovorio na molitvu i višedecenijsku želju naroda.
Posle toga je sve išlo lako i jednostavno, a danas se vide kupole i nazire se hram u kome ćemo, ako Bog da, već sledeće godine u njemu služiti liturgiju- završava Ilić.
Sagrađena na tački epigenije reke Toplice, gde reka teče uzvodno, crkva Svetog Prokopija kao da ukazuje na naizmeničnost zla i dobra, uzvodnog i nizvodnog kretanja čoveka ka sebi i svetu, kao i na to da su nebo i zemlja, telesno i duhovno u biti dualističkog poimanja sveta i čoveka, među kojima je i telo svetitelja koje nam je dato kao znak da Bog voli svoju telesnu tvorevinu koja je čoveku data i na radost, a ne samo na patnju i stradanje.
Crkva Svetog Prokopija je 1983. godine proglašena spomenikom kulture od velikog značaja i danas se nalazi pod zaštitom Republike Srbije, a uz pomoć vernika i blagoslov srpskog patrijarha Irineja, 2016. godine, a potom i blagoslova episkopa niškog Arsenija koji je na Đurđevdan 2018. osveštao temelje i uz finansijsku pomoć Grada Prokuplja počela je izgradnja hrama Svetog Georgija u kojoj će biti pohranjene mošti ovog sveca.
M. T.
